Duldir fjársjóðir ljóðlistarinnar - fyrsti hluti (biðst afsökunar á leturstærðarbrengli)

                                        Duldir fjársjóðir ljóðlistarinnar

 

-Djúpsæ bókmenntafræðileg greining á hinu leynda heimsósómakvæði “Bí, bí og blaka”.

 

    “Á hvað dýrast allra djásna skín / oft dylur nálægð okkur sýn,” orti skáldið, og víst má þau vísdómsorð til sanns vegar færa. Hve glámskyggnir erum vér fávísir mennirnir ekki á mörg ómetanleg verðmæti vegna þess eins að þau liggja beint fyrir framan nefið á okkur, í stað þess að mara einhvers staðar í fjarlægum og ógreinilegum hyllingum draumsins, þangað sem vonirnar og fegurðarþráin einatt leita á kostnað þess sem nærtækara er og auðhöndlanlegra! Skömm er að og til ómælanlegs tjóns fyrir andlega auðlegð vora. Hér verður tekið fyrir eitt dæmi af þessum toga: hin sígilda íslenska barnagæla “Bí, bí og blaka”. Ótal mæður hafa raulað þessa tilsýndum óbrotnu og einföldu vísu við rúmskör barna sinna, í fullkominni vanþekkingu um hina djúpsærri og listrænni þýðingu þessa lýríska gimsteins. Hefur þessi sorglega blinda á hulda snilld kvæðisins jafnvel náð inn fyrir raðir þeirra sem síst skyldi, hinna lærðu bókmenntaspekinga vorra, en engum þeirra hefur hingað til þótt ástæða til að beita djúpskyggnum og skarpvitrum greiningartækjum sínum á þennan yfirséða og vanmetna gimstein. Nú mun hins vegar loks bragarbót gerð þar á! Verða línur hins misskilda meistaraverks hér teknar til athugunar hver fyrir sig og hinir fjölslungnu þræðir sem tvinnast saman í hverju orði vandlega raktir í sundur og kastlýstir.

Hefjumst þá handa á upphafslínunni:

 

            “Bí, bí og blaka.”

 

            Þegar í þessum knöppu byrjunarorðum er tjaldinu kippt eldsnöggt frá og sjálf kvika kvæðisins opinberast okkur í allri sinni mekt. Hér er mögnuð og margbrotin symbólík á ferð. ´Bí-bí´ er er augljós vísun í söngfugl á grein; orðið ´blaka´ er bersýnilega stytting á ´leðurblaka´. Þarna er því stillt upp tveimur fimbulandstæðum: annars vegar  söngfuglinn, “þröstur minn góður,” hinn saklausi, góðlátlegi og fríði vorboði, sem unir sér best í bjartasta dagsljósi, tyllir sér á græna grein í laufguðum lundi og gleður hjörtu og glæðir ástarfuna með unaðsríkum, mildum og ómþýðum söng. Hins vegar leðurblakan, vampýran (margþætt vísun í menningarminnið um Drakúla), þessi myrka, dularfulla og ófrýnilega vængjaða mús, sem pukrast alla daga inní dimmum og drungalegum hellum, og stingur forljótu trýninu aðeins út í bleksvartasta næturhúmi, og þá í þeim eina tilgangi að leita uppi grunlaus fórnarlömb til að sökkva vígtönnunum í og sloka úr lífsvökvann af grimmdarlegri græðgi. Í þessum tveimur hnitmiðuðu, eitilskörpu og vekjandi táknum eru því kynnt til sögunnar reginöflin tvö sem kvæðið hverfist um; erkifjendurnir sem berjast biturri og blóðugri baráttu um sálu kveðandans – dirrindí mót dreyradrekk, hið bjarta gegnt hinu dökka; ástin gagnvart dauðanum; illmennskan andspænis öðlingsskapnum.

            Snúum okkur þá að næstu línu:

 

            “Álftirnar kvaka.”

 

            Þarna er sjónarhorninu skyndilega rykkt frá sálarfylgsnum kveðandans og það víkkað í yfirgripsmiklar menningarlegar, sögulegar og trúfræðilegar víddir. Aftur stýra margræður symbólismi og stórbrotið myndmál ferðinni. “Álftirnar” falla augljóslega inn í flugveruminnið sem heita má nk. Leitmotif kvæðisins, og tengjast því hinum stríðandi kröftum fyrstu línunnar með beinum hætti.  Hver eru einkenni álftarinnar? Jú, hún er drifhvít, ímynd sakleysis. Hún flýgur heimshornanna á milli, og nær hærri hæðum á ferðum sínum en nokkur annar fugl. Hún syngur fagurt úr fjarska, en þegar nær dregur reynist söngur hennar rammfalskur og eyrnamisþyrmandi. Bersýnilegt ætti að vera af öllu ofangreindu hvað álftatáknið í kvæðinu felur í sér: það eru kirkjunnar þjónar sem þarna standa strípaðir fyrir sjónum okkar. Kragar þeirra eru jú drifhvítir og ímynd þeirra sömuleiðis; þeim er ætluð sú hugsjón að leitast við að fljúga í sálu sinni alla leiðina upp til himinhæða og breiða boðskapinn sem þeir nema þar um víða veröld; en þótt gerðir þeirra séu blíðar, hreinar og fagrar ásýndum úr fjarlægð, þá blasa við falskur fláttskapurinn og eitruð spillingin um leið og nánar er rýnt í atferði þeirra og æði. Kirkja krists er sumsé skinhelg, líkt og hún hefur verið á öllum tímum (hin sögulega vídd); á yfirborðinu allt slétt og fellt, en undir niðri krauma hræsnin, yfirdrepsskapurinn og breyskleikinn í öllum pottum. Frekari stoðum er rennt undir þessa túlkun kvæðisins með hugvitssamlegri beitingu hins tvíræða orðs ´kvaka´, sem þýðir ósköp einfaldlega “gefa frá sér hljóð” þegar notað um fugla, en þegar um menn er að ræða er merkingin allt önnur, þ.e. “blaðra, tala hjáróma merkingarleysu”. Kveðandinn sér semsagt í gegnum sætmælgi prestanna og áttar sig á, að meiningarlausu blaðrinu sem upp úr þeim vellur er aðeins ætlað að dylja hviklyndi þeirra, fallvaltleika og óstöðugleika í trúnni.

            Þá eru það síðustu tvær línurnar:

 

            “Ég læt sem ég sofi

              en samt mun ég vaka.”

 

            Þarna komum við til leiks þegar sviptingarnar um hug og hjarta kveðandans eru um garð gengnar og niðurstaðan liggur fyrir í öllum ljótleika sínum og misfarnaði. Kveðandinn liggur í fleti sínu um nótt og lætur sem hann sofi svefni hinna réttlátu, en í reynd mun hann vaka til að drýgja verk hinna óréttlátu. Að lokum hefur vampýran sigrað vorsöngvarann í orrustunni á sálarvöllum kveðandans; illgresi vonsku og djöflaþjónkunar hefur skotið rótum í jarðvegi andans og útrýmt ilmrósum góðmennsku og guðhræðslu.

            Inntak og boðskapur kvæðisins liggja því fyrir. Þetta er í senn máttug lýsing og heiftarleg fordæming á hræsni og dugleysi ístöðulausra guðsþjóna, sem misferst að beina skjólstæðingum sínum inná hina mjóu braut dyggðanna, og láta þá þar með fyrirgera sálum sínum, er hverfa á vit hinna myrku krafta sem allar stundir sitja um hrekklausa sakleysingja og freista þess að tæla þá til fylgilags við kölska. Gervöll mæðusaga kristinnar kirkju þannig dregin saman í þremur þaulslípuðum og meitluðum myndum. Að lánast að koma svo gríðarumfangsmiklu efni til skila í einungis fjórum örknöppum línum, sem að auki eru svo meinleysislega útlítandi að menn hafa alla tíð mistúlkað kvæðið sem einfalda og saklausa vögguvísu – þetta má að sönnu kallast afrek sem seint verður eftir leikið.

            Já, kæru lesendur. Dýrmálmarnir eru stráðir víðar en margur hyggur, og oft glepur kunnugleikinn okkur sýn á hina sönnu náttúru gullmolana sem liggja í grjótlíki á hvers manns hillu. “Bí, bí og blaka” er eflaust aðeins eitt dæmi af mörgum héraðlútandi. Það er einlæg von höfundar að grein þessi verði haukfránum bókmenntaspekúlöntum landsins hvatning og uppörvun til að bora sig í gegnum marga áþekka klumpa, moka út gullsáldrinu sem innan í leynist og strá því yfir oss fávísa almúgamenn svo sálarhirslur vorar megi auðgast og glitra fyrir vikið. Bókmenntafræðingar: orðið er ykkar!