Hvað veldur því að fólk fer gaggalagú?

Hér verða reifaðar í stuttu máli þær sex helstu kenningar um rætur geðveilu sem ég hef rekist á (en þetta er sérstakt áhugaefni mitt, þar sem ég hef sjálfur átt við geðræn veikindi að etja í þónokkuð mörg ár):

1) Boðefnatruflanakenningin : Geðsjúkdómar stafa af truflunum í efnabúskap heilans. Þetta er hin viðtekna kenning í nútíma geðlæknisfræði vestrænni. Annmarkinn á kenningu þessari er sá að hún útskýrir ekki hvernig á þessum meintu boðefnatruflunum stendur. Það kann vel að vera (þótt það hafi ekki verið sannað svo óvéfengjanlegt geti talist) að geðsjúkdómum sé iðulega samfara einhvers konar afbrigðileg heilastarfsemi, en það er algjörlega opin spurning hvað er orsök og hvað afleiðing í þessu efni: eru það heilatruflanirnar sem valda geðveilunni eða geðveilan sem orsakar heilatruflanirnar? 

2) Arfberakenningin: Sinnissjúkdómar stafa af því að þeir eru forritaðir í genin. Kenning þessi steytir á sama skeri og flestar áþekkar teoríur um arfbundnar orsakir mannlegra eiginda: hún hefur aldrei verið sönnuð vísindalega og er jafnvel ósannanleg eftir þeim leiðum. Og ef geðveilur eiga sér genetískar rætur, hverju sætir það þá eins og stundum gerist - og líkt og er t.d. raunin með fjölskyldu móður minnar - að einungis eitt systkinið í stórum systkinahópi veikist á sinni en öll hin sleppa við þau örlög? Og ég get farið með þetta ennþá lengra í tilfelli minnar fjölskyldu: í öllu mínu slekti, hvort sem er í föðurætt eða móðurætt, er aðeins ein önnur manneskja sem er greind með sama krankleika og ég (geðklofa). Það eru undarleg gen sem haga sér með þessum hætti: að stökkva yfir mann og annan og hremma aðeins tvær hræður af mörgum tugum eða hundruðum! – Auk þess eru einkennin hjá mér og móðurbróður mínum svo ólík að þótt geðlæknavísindin dragi okkur í sama greiningardilk þá eru hæpið að tala um að við eigum við sama afmarkaða „sjúkdóm“ að etja. – Það er því engin furða að flestir vísindamenn nú til dags skuli taka þann varfærna pól í hæðina að genetískir þættir séu sennilega aðeins hluti útskýringarinnar á því hvers vegna fólk truflast á geðsmunum: aðrir faktorar (svo sem áhrif umhverfis) eigi líka stóran sess í ráðningu þess huliðsdóms.

3) Tilfinningasársaukakenningin: Geðsjúkdómar stafa af óbærilegum tilfinningasársauka. Nánar útskýrt gengur kenning þessi út á það að fólk „veikist“ á geði til að hlífa sjálfu sér við að þurfa að horfast í augu við yfirþyrmandi tilfinningakvöl sem því er algjörlega um megn að konfrontera á beinan hátt. Heilinn taki semsagt til þess bragðs að spinna upp allskyns fantasíur sem eiga sér enga stoð í raunveruleikanum, og þetta geri hann til að vinna það miskunnarverk að draga athygli eiganda síns frá kremjandi og (bókstaflega) óþolandi tilfinningalegum sársauka. Þessi kenning kveður svo á um að það sé ekkert að heilastarfseminni sem slíkri : heilinn sé þvert á móti að vinna sitt hlutverk óaðfinnanlega og dásamlega með því að dikta upp óra sem eru bráðnauðsynlegir til að vernda „sjúklinginn” fyrir hinni gersamlega óbærilegu tilfinningaþjáningu sem leynist í brjósti hans. 

4) Meltingartruflanakenningin : Geðsjúkdómar stafa af röskun í meltingu. Kenning þessi kveður á um að orsakaferli geðsjúkdóma sé nokkurn veginn á þessa leið: 1) Eitthvað veldur því að meltingin veiklast á þann veg að meltingarvegurinn getur ekki losað sig nógu fljótt og vel við eiturefni, 2) Eiturefnin safnast upp í meltingarveginum og berast að lokum út í blóðrás og taugakerfi, 3) Eitrunin berst með taugakerfi og blóðrás upp í heila og veldur þar röskun sem leiðir svo aftur til geðsýki.  - Rétt er að taka fram að kenning þessi er almennt ekki viðtekin af læknasamfélagi vesturlanda, og virðist á yfirborðinu býsna hæpin, þótt það sé vitanlega engin afsönnun á henni.

5) Andlegheitakrísukenningin : Geðsjúkdómar stafa af því að hinir geðveiku eru staddir í einhvers konar andlegri eða trúarlegri krísu. Geðveila sé þannig í eðli sínu einungis það að þeir sem af henni þjáist hafi óvart og óforvarandis sokkið ofan í veruleika dýpri hinum efnislega : þ.e. hið mikla regindjúp tilverunnar sem yfirborð efnisheimsins hylur „venjulegu“ fólki sjónum. Munurinn á sinnissjúkdómum (svo sem geðklofa) annars vegar og andlegri og trúarlegri reynslu dýrlinga og dulspekinga hins vegar sé semsagt ekki eðlismunur heldur aðeins stigsmunur; munurinn liggi einungis í því að hið síðarnefnda er heilbrigt og hættulaust en hið fyrrnefnda óheilbrigt og válegt. Þessu hefur verið lýst þannig á myndrænan hátt : dulspekingar og dýrlingar og jógar og aðrir slíkir eru mannverur sem sigla á hafi andans örugglega í traustum bát, en geðsjúklingar eru fólk sem sekkur á bólakaf ofan í þennan útsæ andans og drukknar í honum.  - Önnur líking er sú að jógar og mystikerar o.s.frv. fægi og pússi rúðu sálarinnar hægt og vandlega, en geðklofinn taki sé múrstein í hönd og mölbrjóti sálarrúðuna. Semsagt: enginn eðlismunur, heldur einvörðungu sá munur að hið fyrrtéða er heilbrigt og uppbyggilegt en hið síðara ekki.Til stuðnings teoríu þessari má benda á að trúarlegt og spiritúalt innihald er mjög algengt í mörgum geðveilutilfellum (sérstaklega í geðklofa) : fólk heyrir og sér og ræðir við engla og andaverur og jafnvel Guð sjálfan, o.s.frv. – og finnst það jafnvel vera statt mitt í hinni erkitýpísku baráttu Guðs og djöfulsins, eins og átti sér stað í mínu tilviki.  

6) Andsetningarkenningin : Geðveila stafar af ásókn illra anda. Þessi forna trú er af langflestum vesturlandabúum nútímans afgreidd sem argasta hjátrú. En við ættum að mínum dómi ekki að vera of fljót á okkur að afskrifa hana með öllu, þar sem „minna þróuð” samfélög um allan heim á öllum tímum hafa aðhyllst hana. Og er það nokkuð algjörlega út í hött að spekúlera hvort „raddirnar,” sem margir geðklofasjúklingar heyra í höfði sér, gætu sprottið úr andaheimum? Mín eigin reynsla virðist alls ekki útiloka það, því þegar ég hef sokkið hvað dýpst ofan í geðbilunina þá hafa streymt  inn í kollinn á mér allskyns hugsanir, kenndir o.s.frv. sem mér finnst að eigi sér upptök sín alls ekki í mínum huga heldur í einhverju utan hans. Og já – ég dreg ekki dul á það að þegar ég var sem allraveikastur fylltist ég um nokkurra daga skeið ólýsanlega hræðilegri tilfinningu um að eitthvert skelfilega ljótt og illviljað afl utan sjálfs mín væri að reyna að hremma sálu mína og knýja mig til ósegjanlegra hryllingsverka. Var þetta allt saman hrein ímyndun? Enn þann dag í dag er ég alls ekki viss . . .

En hver er þá niðurstaða mín hvað varðar orsakir geðsjúkdóma? Hún er einfaldlega sú að það er engin niðurstaða : allt það sem ég hef fjallað hér um að ofan eru aðeins kenningar, teoríur, hýpóþesur. Orsakir sinnissýki verða að teljast óþekktar, jafnvel sprenglærðustu sérfræðingum á þessu sviði. 

 En kannski liggur svarið í því að taka allar kenningarnar gildar: ein kenningin getur átt við í einu tilviki og önnur í öðru, o.s.frv. Og svo er auðvitað til í dæminu að fleiri en ein teoría eigi við í sumum tilfellum, og jafnvel allar sex.

Margir kunna að vera ósammála ýmsu af því sem hér að ofan hefur verið sett fram; sérstaklega hef ég hætt mér út á hálan ís í umfjöllun minni um ´arfberakenninguna´. En tilgangurinn með skrifum þessum er ekki að veita skýr og óyggjandi svör við því hvað orsaki sinniskrankleika, enda eru slík svör ekki til – ekki enn sem komið er að minnsta kosti! En ef skrifin hafa vakið fólk til umhugsunar um ýmislegt sem það hafði ekki leitt hugann að áður, þá lít ég svo á að tilganginum sé náð.