Aðkeypt ull eða heimaspunnin hör?

(Eftirfarandi er grein sem birtist eftir mig í Lesbók Morgunblaðsins fyrir allmörgum árum síðan. Ég hendi henni hér með inná bloggið í trausti þess að hún geti orðið einhverjum lesendum til uppljómunar - og kannski fyrst og síðast skemmtunar.)

UM MÁLSTEFNU þjóðarinnar hefur alla tíð staðið nokkur styrr. Eru þeir ófáir sem hafa orðið til að gagnrýna hana og lýsa yfir að sá siður Íslendínga að smíða nýyrði yfir alla skapaða hluti í stað þess að taka lán úr nágrannamálunum sé vegvísir á glapstigu. Þessi árátta þjóni einungis því marki að bála upp í landanum nesjamennsku og kotungshugsun með því að torvelda honum aðgáng að alþjóðlegri samræðu um vísindi og menníngu, auk þess sem íslensku nýsmíðarnar séu oftast nær klaufalegt, óþjált og íllskiljanlegt klastur. Nýyrðanevrósan frónska sé enda fáheyrð sérviska sem ekki hvarfli að neinni annarri heilvita þjóð að stunda, og með öllu ótækt að láta Íslendínga líða á þennan hátt einúngis til að ata ekki út hreinleika-hégiljur þröngsýnna þjóðbelgíngsfauska.

Þar sem skoðanir í þessa veru eru allútbreiddar hyggst ég hér skoða þær ofan í kjölinn og aðgæta hvort þær eigi við nokkur rök að styðjast.

Það er fráleitt nokkur sér-íslenskur molbúaháttur að mynda nýyrði yfir nýtilfundin hugtök og fyrirbæri. Öllum lifandi málum er slíkt nauðsynlegt ef þau eiga ekki að staðna og úreldast, og þar eru túngur grannþjóða okkar í Evrópu vitanlega eingin undantekníng. Munurinn á nýyrðasmíð Íslendínga og nágrannaþjóðanna er einúngis sá að mörlandinn hagnýtir sér innlenda stofna en grannarnir leita í smiðju hinna "klassísku" fornmála vesturlanda, latínu og forn-grísku.

Sú fullyrðíng að íslensku nýyrðin séu iðulega toginleitari og stirðari í munni en grísk-latneskar samsvaranir þeirra stenst í flestum tilfellum einga nánari skoðun. Eru t.d. ´valddreifíng´og ´iðnvæðíng´ toginleitari en latnesku lánghundarnir ´decentralisation´ og ´industrialisation,´ sem enskumælandi þjóðir ásamt fleirum verða að burðast með? Eru ´hljóðlíkíng´ og ´heilaritun´ stirðari í munni en forn-grísku flykkin ´onomatopoetikon´ og ´electroencephalographia´, sem grannþjóðir okkar neyðast sömuleiðis til að dragnast með? Að vísu eru þetta eilítið öfgakennd dæmi, og vissulega finnast dæmi á gagnstæða lund, en tilhneigíngin er þó ótvírætt í þessa átt. Íslenskir nýyrðasmiðir hafa ævinlega kostað kapps um að hafa afurðir sínar sem knappastar, liprastar og svifléttastar.

Staðhæfíngin um að íslensku nýyrðin séu yfirleitt klúsuð og torskiljanleg miðað við hinar grísk-latnesku hliðstæður er einnig á ærið gljúpum grunni reist. Reyndin er sú að einfaldar og gagnsæjar nýmyndanir af innlendum stofnum gera alþýðunni margfalt auðsóttara að fylgjast með allri umræðu um fræðileg efni og fleira en ef hún þarf að slabba sig í gegnum einhvern hrognagraut úr löngu útdauðum og þvísemnæst óskyldum túngum. Þeir sem t.a.m. óskuðu þess að íslenskir vísundar snökkuðu um "etíólógíu osteóporósisar" og "skatólógíska pólemikk um kólesystektómískar praktíséríngar í selenólógísku spasjal-kontexti", í staðinn fyrir "orsakir beinþynníngar" og "saurugar ritdeilur um framkvæmdir gallblöðrubrottnáma á túnglinu" gætu naumast verið mjög áfjáðir í að örva almenníng til vángaveltna um téð málefni. Nýyrðasköpunin er Íslendíngum í blóð borin, því þeim er fyrirmunað að sjá nauðsyn þess að kalla hlutina eitthvað annað en þeir eru.

Sá grunur læðist óhjákvæmilega að manni að dekur og dufl vestrænna vísindamanna og menníngarvita við fornaldartúngurnar sé ekki sprottið fyrst og fremst af sókn í hagkvæmni, heldur liggi aðrar veigameiri hvatir þar að baki; svo sem ásælni í að sveipa hugðarefni sín helgislikju torræðninnar í augum sljóviturs múgsins. Það er velþekkt söguleg staðreynd að óþveiginn pöbullinn hneigist til að góna með lotníngu á hvert það migt mektarborgaranna sem hann þekkir hvorki kjamma né dindil á, sbr. tignun hans á dulrúnum, galdragauli og ankannalegu skánkaskaki allrahanda töfralækna, sjamana og seiðskratta í frumstæðum þjóðfélögum á ýmsum tímum. Ekki svo að ég ætli að væna vestræna broddborgara nútímans um að dylja innihaldsleysi og loddaraskap með þokubrellum og hátimbruðu elítublöðrusnakki, en það getur á hinn bóginn aldrei sakað að láta sauðahjörðina bera sem djúptækasta og beljufrómasta virðíngu fyrir manni. En við skulum ekki fara nánar út í þessa sálma að sinni, enda nokkuð utan við meginefni pistilsins.

Allt þetta tal um orðarfleifð Rómverja og Hellena leiðir okkur hins vegar til að íhuga næst þá röksemd gegn nýyrðastefnunni, að hún ali upp í Íslendíngum afdalaþeinkjandi útúrboruhátt með því að gera þá stjarfari í sporunum á dansgólfi alþjóðlegra samskipta. Bakvið þennan málflutníng liggur nefnilega sú trú að grísk-latnesku "alþjóðaorðin" svokölluðu séu nk. lingua franca sem geri fólki fjölmargra þjóðerna kleift að skilja ræður og rit hvers annars um vísindaleg og menníngarleg efni næsta hindrunarlítið. En þetta er því miður argvítugasta hjátrú: útbreiðsla "alþjóðaorðanna" kemur í raun að sáralitlu gagni við að botna nokkuð í skrafi né skrifum útlendínga. Hvað er svo sem feingið með því að grilla í nokkur "alþjóðaorð" á stángli innanum sortuflaum af óræðum annarlegheitum? Það mun ætíð útheimta þrotlaust púl í marga mánuði, ef ekki ár, að verða þótt ei sé nema stautfær í nokkru útlendu sproki, því kjarni túngumála, þ.e. grunnorðaforði og málfræðibyggíng, helst í meginatriðum óhaggaður öldum og árþúsundum saman. "Alþjóðaorðin" fá nálega eingu þarum þokað, auk þess sem þau hljóta ávallt að laga sig að framburði og málkerfi hverrar túngu um sig, og verða þannig oft íllþekkjanleg frá einu máli til annars.

Nei, í stað þess að gæla við þessa ámáttlegu og vonlausu hugsjón, að liðka megi fyrir samskiptum þjóða með því að færa mál þeirra nær hvert öðru, ætti mannkynið að hafa vit til að sópa öllum þjóðtúngum burt af borði alþjóðlegs samneytis og hefja til vegs og virðíngar eitt einfalt og auðlært tilbúið hjálparmál með óþrjótandi möguleika til sköpunar og endurnýjunar (esperantó er þarna ljóslega hæfasti kandídatinn). Þar með væri skilníngsvandi þjóðanna leystur í eitt skipti fyrir öll, og einginn gæti haft minnsta áhuga á því framar hvort þjóðtúngurnar muni þegar fram líða stundir þyrpast á sömu þúfu eða valsa hver í sína vetrarbraut. Og því ekki leingur unnt að amast við málstefnu Íslendínga út frá röksemdum um alþjóðaþel.

Rétt er hér að gaumgæfa tvær mótbárur enn sem ósjaldan hafa gjálpað fram af vörum nýyrðafjenda. Hin fyrri hljóðar svo að mun skjótvirkara og hentugra sé að þiggja orðin erlendis frá, í stað þess að eyða orku og tíma í að hnoða saman innlendum samsvörunum. Þessu er ég alveg hjartanlega sammála (svo beitt sé hæfilegri hártogun og ófyrirleitnum fimmaurahúmor á kostnað bændastéttar): hvaða döngun er svosum í því að heingslast eftir að einhver lúðulakinn drattist til að finna upp dráttarvélina, þegar hægt er að spenna plóginn utanum mölétinn kambinn á blessuðum húðarjálknum honum Blesa gamla? Skárra éld ég það væri nú! (Mórauð spýtíng og klór undir setjandanum.)

Seinni andæfíngin er á þá leið að hin mikla mergð tökuorða sem íslenskan geymir sýni það og sanni að aldrei verði gjörlegt að sníða frónskar spjarir á allt sem hugsað er á jörðu, og því sé nýsmíðabröltið fánýtt og þýðíngarlaust. Með svipaðri rökfræði mætti seigja að úr því ekki reynist unnt að baka allt bakkelsið í eldhúsinu heimavið sé eins gott að brenna brauðofninn.

Óbrjáluð skynsemi seigir okkur að ef nýyrðastefnan væri eingöngu meðal til að svala einþykkju örfárra þjóðrembuseggja og fornaldardýrkenda, eins og andstæðíngar hennar virðast margir staðráðnir í að ímynda sér, þá myndi hún hafa lyppast niður liðinn nár fyrir meira en öld. Að halda túngunni "hreinni" er ekkert markmið í sjálfu sér, enda ógjörníngur að skilgreina hvað telst óflekkað og hvað eigi í þeim efnum. En Íslendíngar mynda nýyrði samt sem áður, einfaldlega vegna þess að iðjan sú er hagkvæm, gjöful og blátt áfram sjálfsögð, líktog að ofan er rakið. Auk þess auðgar það andann og skerpir skilníng að þrífa ekki sjálfkrafa og hugsunarlaust þá merkimiða sem á hraðbergi eru, heldur reyna að brjóta hlutina til mergjar og skyggnast inn í eðli þeirra og orsök í því skyni að finna þeim ný og þjál heiti. En fyrst og síðast snýst nýyrðastefnan um að rækta og varðveita frjómagn og sköpunarmátt móðurmálsins: hina dásamlegu tilfinníngu um að vera hérumbil laus undan öllum festum og fjötrum við mótun málleirsins; geta ýft hann og undið, teygt og togað og hert og hamrað í nánast hvaða kostulegu kynjamyndir ellegar skínandi skartmuni sem lystin stendur til. Þessa frelsiskennd og frjósemi í sinni þekkir einginn er aldrei gerir annað en míga í takt við hinar kusurnar. Eða eins og spakmælið kveður: "Þeir sem annarra apa masið, öðlast snemma apa fasið."

Nú hef ég mært málstefnu þjóðarinnar með stjarfablik í augum drykklánga hríð, og að sama skapi hjólað hlífðarlaust í þá sem ekki bera gæfu til að standa á sama meiði. Því mun það eflaust koma ýmsum á óvart að ég skuli kjósa að ljúka hugleiðíngum þessum á boði um sættir, og í leiðinni hætta á að gera margt það sem ég hef ritað hér á undan óþarft. Það hefur nefnilega flögrað að mér hvort okkur fylgjendum og fjendum nýyrðastefnunnar svipi ekki doldið til tveggja hellisbúa, sem hjakka hvor á öðrum með klubbum sínum óraleingi til að útkljá misgreiníng sinn um hvort betra væri að reyta kál eða skutla mammút í miðdeigisverðinn, en eru of gæfir að gáfum til að koma auga á að vitanlega væri mesta hollustan og saðníngin í því að kjamsa bara á hvorutveggja, laufmeti og loðfíl. Þegar allt kemur til alls ætti jú grunnmarkmið sérhvers okkar að vera hið sama; nefnilega að gæða móðurmál vort sem mestu lífi, fjörmagni og fjölbreytni, og gera það sem orðauðugast, litskrúðugast og blæbrigðaríkast. Og ef þetta er haft í huga ætti lausnin á barkabítíngunum útaf málstefnunni í raun að blasa við: Að vér Íslendíngar héldum áfram að vera jafn lúsiðnir sem fyrr við nýyrðagerðina, en byðum jafnframt faðminn hverju því orði erlendu sem með góðu móti gæti fallið að málkerfi túngunnar. Á þann veiginn feingist sérhverju sjónarmiði framgeingt, og allir gætu blásið út brjóst af derríngi yfir að hafa borið sigur úr býtum. En einginn yrði þó roggnari en fósturtúnga vor ástkær og ylhýr; enda hefði hún öldúngis ríflega ástæðu til. Ekkert annað mál í vesturheimi gæti stært sig af því að geta í nánast öllum tilvikum boðið skjólstæðíngum sínum uppá íhiðminnsta tvo kosti þegar þeir þyrftu að klæða hugsun sína í þekkjanlegar flíkur. Hvort væri það aðkeypt ull eða heimaspunninn hör fyrir yður í þetta sinn, herrar mínir og frúr?